Kyrgyz grammar

Phonology

Vowels

	Front		Back
	unrounded	rounded	unrounded	rounded
Close	i	y	ɯ	u
Mid	e	ø		o
Open			ɑ

Consonants

	Labial	Dental/ alveolar	Post- alveolar	Palatal	Velar/ Uvular
Nasal	m	n			ŋ/ɴ
Plosive	p b	t d			k/q g/ʁ
Affricate			tʃ dʒ
Fricative	f v	s z	ʃ
Lateral		l/ɫ
Trill		r
Approximant				j

The consonant phonemes /k/, /g/, and /ŋ/ have uvular realisations ([q], [ɢ], and [ɴ] respectively) in back vowel contexts (before back vowels). In front-vowel environments, /g/ is fricativised between continuants (to [ɣ]), and in back vowel environments both /k/ and /g/ fricativise (to [χ] and [ʁ] respectively). Additionally, the liquid /l/ is realised as a dorsal /ɫ/ in back vowel contexts. Other consonants have slightly different realisations in front- versus back-vowel contexts and when between continuants or not, but these are the clearest examples.

Desonorisation and devoicing

In Kyrgyz, suffixes beginning with /n/ show desonorisation of the /n/ to [d] after consonants (including /j/), and devoicing to [t] after voiceless consonants; e.g. the definite accusative suffix -NI patterns like this: кемени the boat, айды the month, торду the net, колду the hand, таңды the dawn, көздү the eye, башты the head.

Suffixes beginning with /l/ also show desonorisation and devoicing, though only after consonants of equal or lower sonority than /l/, e.g. the plural suffix -LAr patterns like this: кемелер boats, айлар months, торлор nets, колдор hands, таңдар dawns, көздөр eyes, баштар heads. Other /l/-initial suffixes, such as -LA, a denominal verbal suffix, and -LUU, a denominal adjectival suffix, may surface either with /l/ or /d/ after /r/; e.g. тордо-/торло- to net/weave, түрдүү/түрлүү various.

See the section below on case for more examples.

Nominal Morphology

Case

Nouns in Kyrgyz take a number of case endings that change based on vowel harmony and the sort of consonant they follow (see the section on phonology).

Case	Underlying form	Possible forms	"boat"	"air"	"bucket"	"hand"	"head"	"salt"	"eye"
Nominative	—		кеме	аба	челек	кол	баш	туз	көз
Genitive	-NIn	-нын, -нин, -дын, -дин, -тын, -тин, -нун, -нүн, -дун, -дүн, -тун, -түн	кеменин	абанын	челектин	колдун	баштын	туздун	көздүн
Dative	-GA	-га, -ка, -ге, -ке, -го, -ко, -гө, -кө	кемеге	абага	челекке	колго	башка	тузга	көзгө
Accusative	-NI	-ны, -ни, -ды, -ди, -ты, -ти, -ну, -нү, -ду, -дү, -ту, -тү	кемени	абаны	челекти	колду	башты	тузду	көздү
Locative	-DA	-да, -де, -та, -те, -до, -дө, -то, -тө	кемеде	абада	челекте	колдо	башта	тузда	көздө
Ablative	-DAn	-дан, -ден, -тан, -тен, -дон, -дөн, -тон, -төн	кемеден	абадан	челектен	колдон	баштан	туздан	көздөн

Normally the decision between a velar consonants ([g], [k]) and uvular consonants ([ʀ] and [q]) pronunciation of /г/ and /к/ is based on the backness of the following vowel—i.e. back vowels imply a uvular rendering and front vowels imply a velar rendering—and the vowel in suffixes is decided based on the preceding vowel in the word. However, with the dative suffix in Kyrgyz, the vowel is decided normally, but the decision between velars and uvulars can be decided based on a contacting consonant, for example банк /bank/ 'bank' + GA yields банкка /bankka/, not /bankqa/ as predicted by the following vowel.

Pronouns

Kyrgyz has eight personal pronouns:

Personal pronouns

Singular		Plural
Kyrgyz (transliteration)	English	Kyrgyz (transliteration)	English
Мен (Men)	I	Биз (Biz)	We
Сен (Sen)	You (singular informal)	Силер (Siler)	You (plural informal)
Сиз (Siz)	You (singular formal)	Сиздер (Sizder)	You (plural formal)
Ал (Al)	He/She/It	Алар (Alar)	They

The declension of the pronouns is outlined in the following chart. Singular pronouns (with the exception of сиз, which used to be plural) exhibit irregularities, while plural pronouns don't. Irregular forms are highlighted in bold.

Declension of pronouns

	Singular				Plural
	1st	2nd inf	2nd frm	3rd	1sg	2nd inf	2nd frm	3rd
Nom	мен	сен	сиз	ал/ол	биз	силер	сиздер	алар/олор
Acc	мени	сени	сизди	аны/ону	бизди	силерди	сиздерди	аларды/олорду
Gen	менин	сенин	сиздин	анын/онун	биздин	силердин	сиздердин	алардын/олордун
Dat	мага	сага/cаңа	сизге	ага/аңа/ого/оңо	бизге	силерге	сиздерге	аларга/олорго
Loc	менде	сенде	сизде	анда/ондо	бизде	силерде	сиздерде	аларда/олордо
Abl	менден	сенден	сизден	андан/~анан/ондон	бизден	силерден	сиздерден	алардан/олордон

In addition to the pronouns, there are several more sets of morphemes dealing with person.

Morphemes indicating person

	pronouns	copulas	present tense	possessive endings	past/conditional	imperative
1st sg	мен	-mIn	-Ăm(In)	-(I)m	-(I)m	-(A)yIN
2nd sg	сен	-sIŋ	-ĂsIŋ	-(I)ŋ	-(I)ŋ	—, -GIn
2nd formal sg	сиз	-sIz	-ĂsIz	-(I)ŋIz	-(I)ŋIz	-GIlA
3rd sg	ал/ол	—	-Ăt	-(s)I(n)	—	-sIn
1st pl	биз	-BIz	-ĂßIz	-(I)BIz	-(I)K	-(A)lI(K) -(A)ylI(K)
2nd pl	силер	-sIŋAr	-ĂsIŋAr	-(I)ŋAr	-(I)ŋAr	-GIlA
2nd formal pl	сиздер	-sIzdAr	-ĂsIzdAr	-(I)ŋIzdAr	-(I)nIzdAr	-GIlA
3rd pl	алар/олор	—	-(I)şAt	-(s)I(n)	-(I)ş-	-sIn, -IşsIn

Constructions which don't otherwise make sense

Examples of things I'm still trying to figure out

• таанытуу болду
• бир нерсе сурайын деген элем
• бул суроо менен кайрылсам дегем

Third person as participial??

• сабак берет окшойсуң
• билбейт экенмин
• болот турбайбы
• болгон турбайбы
• болот атпайбы

Possessed gerund as participial??

• бергени жатам
• келгени кетти
• Америкага окууганы баргысы келет

Morpheme List

-NAKAy

• жакшынакай
• жөнөкөй
• кичинекей

-(I)n

• Давлетов и Дыйканбаев, 1991 (?):

Өздүк мамиле

Өздүк мамиле кыймыл-аракеттин субъектиге багытталганын же анын айланасында топтолгоннун көрсөтөт. Анын морфологиялык формасы болуп -ын мүчөсү эсептелет.

Өздүк мамиле төмөндөгүдөй негизи маанилерди билдирет:

Нагыз өздүк маанини өз ара экиге бөлүнөт.

а) Грамматикалык объкетисиз нагыз өздүк мааниси. Мындай учурда грамматикалык субъект өзүнүн кыймыл-аракетине логикалык жагынан объект болот; кыймыл-аракет сүйлөмдүн ээси болуп турган сөздүн өзүнө багытталат: сүйлөмдө субъект менен объектилик түшүнүк грамматикалык бир жак менен берилет. Мисалы, кирин, малын, жасан, жуун, кактан сыяктуу этиштер кирет.

Анда бир топ кыздар жуунуп жатат («Миң бир түн»). ...Өңүң карап, жаактарын сылап, кайра текчеге салып баратып дагы каранды (А. Т.).

б) Грамматикалык объектилүү нагыз өздүк мааниси. Кээде сүйлөмгө өздүк мамиле формасындагы этиштик баяндоочту тактоо максатында объект маанисиндеги сөз да кошулушу мүмкүн. Мындай убакта кыймыл-аракет грамматикалык объектиге багытталат да, субъектинин пайдасы үчүн иштелет:

Балдардан талашканым уят го дегенсип, чапанын жамынып отуруп калды (К. Ж.). Темир тору кашкасын токунуп, айылдын жогору жагындагы өрдөштү көздөй бет алды (Т. С.).

Көкүрөгүн ачынып. Калмакча намаз окунуп. Чарыкты тартын. Мылтыкты асын ж.б.

Ортосаар мааниси. Мындай учурда кыймыл-аракет субъектинин өзүнө топтолгондой, анын айланасынан сыртка чыкпагандай сезилет (ортосаардык мындай маани кош, туюк мамилелерге да мүнөздүү.) Нагыз өздүк мааниден ортосаар маанинин айырмасы: кыймыл-аракет субъектинин өзүнө да жана объектиге да багытталбайт; экинчиден, объектини кошуп айтууга мүмкүн эмес; ал эми нагыз өздүк мааисинде болсо объект болуучу сөз кээде катыштырылып айтыла берет. ын- мүчөсүнүн нагыз өздүк маанисине караганда ортосаар мааниде колдонулушу басымдуулук кылат: Алардын боору ачынды. Тутунуп мени багып ал. Таш куланды. Келгенине сүйүндү да, кеткенине күйүндү. Сабакка даярдан. Ал мага сүйлөндү.

Туюк мамилелик кошумча мааниси. Алдыда келе жаткан чоң кара ала уй сарайдын оозуна орнотулган мамыга сөйкөндү. Абылгазы врачка көрүндү. Мындагы асты сызылган сөздөр өздүк мамилелик формада, бирок алардын семантикасында туюк мамилелик кошумча маани да бар. Анткени врачка көрүндү дегенде (ооруган) субъект өзүн-өзү көрбөстөн, туюк мамилелик маани сыяктуу, өзүн башка бирөөгө көрсөтөт, башка бирөөнүн кымыл-аракетине дуушар болот. Бирок бул маанини нагыз туюк мамилелик маани деп да кароого болбойт, неге десең мында өздүк мамилеге мүнөздүү келген «өз» деген идея бар, кыймыл-аракет субъектинин өзү үчүн иштелген. Маанисине карата ушул сыяктуу этиштердин маанисин өздүк туюк маани десе да болот.

Reflexive voice

The reflexive voice shows an action directed towards the subject or is gathered in his/her surroundings. Its morphological form is the -In affix.

The reflexive voice has the following meanings:

The true reflexive voice is divided into two.

a) True reflexive meaning without a grammatical object. In this case a grammatical subject is the object if its own action from a logical point of view; the action is directed to the very word that's become the master of the sentence: the notion of subject and object in the sentence is given through a grammatical person. For example, verbs like kirin-, malin-, jasan-, juun-, qatqan- are included.

Анда бир топ кыздар жуунуп жатат («Миң бир түн»). ...Өңүң карап, жаактарын сылап, кайра текчеге салып баратып дагы каранды (А. Т.).

b) True reflexive meaning with a grammatical object. Sometimes it's also possible to add a word with an object meaning to a sentence with the intention of specifying a reflexive-meaning verbal predicate. In such a case the action is directed towards the grammatical object, and functions for the subject's use:

Балдардан талашканым уят го дегенсип, чапанын жамынып отуруп калды (К. Ж.). Темир тору кашкасын токунуп, айылдын жогору жагындагы өрдөштү көздөй бет алды (Т. С.).

Көкүрөгүн ачынып. Калмакча намаз окунуп. Чарыкты тартын. Мылтыкты асын ж.б.

Middle-voice meaning In such an instance, it feels like the action is gathered around the subject itself, and like it's not going out to the outside from his/her surroundings (this middle-voice meaning is twofold, it also applies to the passive voices.) The middle-voice meaning's difference from the true reflexive voice: the action isn't directed towards the object or to the subject itself; second of all, it's not possible to include the object; whereas where the true reflexive voice is concerned the word that's the object is sometimes included. As compared to the true reflexive meaning of the -(I)n affix, in the middle voice meaning it creates emphasis: Алардын боору ачынды. Тутунуп мени багып ал. Таш куланды. Келгенине сүйүндү да, кеткенине күйүндү. Сабакка даярдан. Ал мага сүйлөндү.

Additional passive-voice meaning. Алдыда келе жаткан чоң кара ала уй сарайдын оозуна орнотулган мамыга сөйкөндү. Абылгазы врачка көрүндү. The bold words here are in the form of reflexive voice, but in there semantics is an additional meaning of passive voice. Since when saying врачка көрүндү—"was seen by the doctor" the [sick] subject can't look at himself, similar to passive voice, he shows himself to someone else, and runs into someone else's action. But this meaning can't be considered a real passive voice meaning, since here there's an idea of "self" belonging to the reflexive voice, the action was performed for the subject himself. In terms of its meaning the meaning of verbs like this may be called reflexive passive meaning.

• • "[The middle usage of the reflexive voice.] In these situations, it's as if a movement/action is gathered in its subject

• силки- - to shake (v.t.)
• силкин- - to shake (off) (v.i.)

• ойло- - to think (about, that, on) (v.t.)
• ойлон- - to think (v.i.)

• көр- - to see (v.t.)
• көрүн- - to be visible (v.i.)

• жөлө- - to support from the side (v.t.)
• жөлөн- - to lean with support from the side

• тая- - to support from underneath (v.t.)
• таян- - to lean (on) with support from underneath

• сура- - to ask
• суран- - to request?

• жап- - cover
• жамын- - cover oneself

• жуу- - wash (v.t.)
• жуун- - wash up (onself)

• макта- - praise (v.t.)
• мактан- - brag (about oneself)

• кула-
• кулан-

• сүйлө-
• сүйлөн-